सनातन धर्मान्तर्गत त्रिदेव ब्रह्मा, विष्णु र महेशद्वारा प्रचलित विचारधाराको सम्मिश्रण गर्न भगवान् दत्तात्रेयले जन्म लिएका हुन्, अतः यिनलाई त्रिदेवको एकीकृत स्वरूप पनि मानिन्छ। त्यस्तै दत्तात्रेयलाई शैवमार्गीहरू भगवान् शिवको अवतार हो भन्दछन् भने वैष्णवहरू भगवान् विष्णुको अंशावतार मान्दछन्। ब्रह्माजीका मानसपुत्र महर्षि अत्रि यिनका पिता हुन् र कर्दम ऋषिकी कन्या र साङ्ख्यशास्त्रका प्रवक्ता कपिलदेवकी दिदी सती अनुसूया यिनकी माता हुन्। श्रीमद्भागवतमा महर्षि अत्रि तथा माता अनुसूयाका सुपुत्रका रूपमा त्रिदेव(ब्रह्मा, विष्णु र महादेव)को अंशद्वारा तीनजना छोरा जन्मिएको प्रसङ्ग प्राप्त हुन्छ। पुराणहरूबमोजिम यिनका तीनवटा मुख, छवटा हात भएको त्रिदेवमयस्वरूप छ। चित्रमा यिनका पछाडि एउटा गाई र यिनका अगाडि चारवटा कुकुर देखिन्छ। डुमरीको रुखको छेउमा यिनको निवास भनिएको छ। विभिन्न मठ, आश्रम र मन्दिरमा यिनको चित्रमा वर्णित प्रतिमा र विग्रहको दर्शन गर्न सकिन्छ। दत्तात्रेय नाथ सम्प्रदायको नवनाथ परम्परामा अग्रज आचार्य हुन्। अनि यिनी रसेश्वर सम्प्रदायका प्रवर्तक हुन् भन्ने चलन पनि छ। भगवान् दत्तात्रेयबाट वेद र तन्त्रमार्गलाई एकीकृत गरी एउटै सम्प्रदाय निर्मित भएको थियो। ब्रह्माण्डपुराणमा वर्णन गरिएको विवरणअनुसार सत्ययुगमा गुरुशिष्यमाझमा हुने उपदेश-परम्परा क्षीण हुँदै गएको र श्रुतिहरू लोप हुन लागेको अवस्थामा विलक्षण स्मरणशक्तिका माध्यमबाट यस परम्परालाई पुनर्स्थापना गर्न एवं वैदिक धर्मलाई पुनर्जीवित तुल्याउन भगवान् विष्णुले दत्तात्रेयका रूपमा अवतार लिनुभएको हो। कथानकबमोजिम ब्रह्मा, विष्णु र महेशका पत्नीहरू क्रमशः सरस्वती, लक्ष्मी र पार्वतीले नारदका माध्यमबाट सतीसाध्वीका रूपमा सर्वश्रेष्ठ मानिएकी अनुसूयाको अनुपम सतीत्वको प्रशंसा सुनेकाले ती साध्वीसित ईर्ष्या गर्दै ती देवीहरूले आआफ्ना पतिहरूलाई सती अनुसूयाको सतीत्व डगाउन उनको आश्रममा पठाएका थिए। ब्रह्मा, विष्णु र महेश तिनैजना जोगीको भेष बनाएर अनुसूयाका पति ऋषि अत्रिको आश्रममा पुगे र तिनले अनुसूयासँग शरीरका समस्त वस्त्र फुकालेर नग्नावस्थामा भिक्षा दिएमात्र स्वीकार गर्ने बताए। सतीशिरोमणि ऋषिपत्नी अनसूयाले आफुमा रहेको पातिव्रत्य धर्मको अमोघ शक्तिका प्रभावले ती साधुवेशमा उपस्थित भएका त्रिदेव (ब्रह्मा, विष्णु तथा महेश)को आशय थाहा पाइन् र तिनको आग्रहलाई तार्किक ढंगले सम्पादन गर्न ती तिनैजनालाई 'नवजात शिशु' बनाएर वात्सल्य भाव प्रदान गरी नग्नावस्थामा रहेर स्तनपान गराइन् र लामो समयसम्म तिनैजना देवतालाई सन्ततिवत् पलनपोषणसमेत गरिन्। पछि सरस्वती, लक्ष्मी र पार्वतीमा हीनताबोध भयो। तीनैजना देवीहरूले अनुसुयासँग माफी माग्नु पर्यो अनि मात्र ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वरले नवजात शिशुको स्वरूप त्यागेर आफ्नो वास्तविक रूपमा परिणत हुनपाए। तिनैजना देवताले अनुसूयाको मातृत्वभावलाई स्वीकार गरी तिनका कोखबाट जन्म लिने वाचा पनि गरे। फलस्वरूप ती त्रिदेवमध्ये ब्रह्माको अंशबाट रजोगुण प्रधान 'सोम'को, विष्णुको अंशबाट सत्त्वगुण प्रधान 'दत्त'को र शङ्करको अंशबाट तमोगुण प्रधान 'दुर्वासा'को जन्म भयो। विष्णुले अनुसूयालाई वर प्रदान गर्दा 'अहं तुभ्यंमयादत्त' भनेका हुनाले यिनको अंशबाट प्रादुर्भूत शिशुको नाम 'दत्त' रहन गयो 1 अत्रि मुनिको 'पुत्र' भएर जन्मिएका कारणले यिनलाई 'आत्रेय' भन्ने वंशोपाधि पनि प्राप्त भयो। त्यसैले 'दत्त' र 'आत्रेय'को योगबाट 'दत्तात्रेय' नाम रहन गएको हो।
भगवान दत्तात्रेयको जयन्ती मार्गशीर्ष महिनामा मनाउने चलन छ। दत्तात्रेयलाई ईश्वर र गुरु दुवै रूप समाहित भएको व्यक्तित्वका रूपमा लिइन्छ, त्यसैले उनलाई 'परब्रह्ममूर्ति सद्गुरु' र 'श्रीगुरुदेवदत्त' पनि भनिन्छं। उनलाई गुरूपरम्पराका आदिगुरु, साधक, योगी र वैज्ञानिक मानिन्छ। सनातन धर्मका सिद्धान्त र मान्यताबमोजिम दत्तात्रेयले पारद देखि व्योमयान उड्डयनसम्मको शक्तिलाई समेत नियन्त्रणमा लिएका थिए रे। त्यस्तै उनले चिकित्साशास्त्रका क्षेत्रमा क्रान्तिकारी अन्वेषण गरेका थिए।
भगवान दत्तात्रेयले जीवनमा धेरै व्यक्तित्वहरूसित शिक्षा ग्रहण गरे। दत्तात्रेयले मानवेतर अन्यान्य पशुपन्छीको जीवन र तिनका कृयाकलापबाट पनि ज्ञान आर्जन गरे। उनको विचार के छ भने जसबाट जति गुणहरू ग्रहण गरी प्रयोग गरिन्छ, ती व्यक्ति र वस्तुलाई गुणप्रदाता मानेर आफ्नो गुरु मान्न सकिन्छ। त्यसैले दत्तात्रेयका २४ जना गुरु रहेको प्रसङ्गलाई श्रीमद्भागवतादि पौराणिक ग्रन्थमा उल्लेख गरिएको छ2, ती गुरुहरू हुन्- पृथ्वी, पानी, आगो, हावा, आकाश, चंद्रमा, सूर्य, परेवा, अजिङ्गर(सर्प), समुद्र, फट्याङ्ग्रा, भँवरो, मौरी, हात्ती, मृग, माछो, पिङ्गला(वेश्या), कुररपक्षी, नवजात बालक, कुमारी केटी, सर्प, सिकारी, माकुरो र धमिरो।3
दत्तात्रेय योगमार्गका प्रवर्त्तक,अवधूत विद्याका आद्यआचार्य तथा श्रीविद्याका परमआचार्य हुन्। यिनको बीजमन्त्र 'द्रां' हो। सिद्धावस्थामा रहँदा देश र कालको बन्धनले उनको गतिमा बाधा पुर्याउन सक्दैन। उनी अहिले पनि प्रत्येक दिन प्रात:कालदेखि रात्रिपर्यन्त लीलारूपमा विचरण गर्दै नित्य प्रात: काशीमा गङ्गास्नान गर्दछन्, कोल्हापुरमा नित्यजप गर्छन्, माहुरीपुरमा भिक्षाग्रहण गर्दछन् र सह्याद्रिका कन्दराहरूमा दिगम्बर भेषमा विश्राम (शयन) गर्दछन्। उनले श्रीगणेश,कार्तिकेय, प्रह्लाद, यदु, साङ्कृति, अलर्क, पुरुरवा, आयु, परशुराम र कार्तवीर्य आदि शिष्यलाई योग एवं अध्यात्मको शिक्षा दिएको प्रसङ्ग भिन्नाभिन्नै पुराणमा प्राप्त हुन्छ। 'अवधूत गीता'मा उनले शिष्य कार्तिक स्वामीलाई मोक्षप्राप्तिका चारवटा सहज उपाय बताएको प्रसङ्ग पनि उल्लेख भएको विवरण छ, ती उपायहरू हुन्-
१) रागद्वेषादिबाट मुक्ति,
२) समस्त प्राणिको कल्याणका निमित्त चेष्टा,
३) ब्रह्मज्ञानको दृढबोध र
४) धैर्यता।
वैराग्य र विवेकको शिक्षा प्रदान गर्ने भएकाले आफ्नै शरीरलाई पनि उनले गुरु मानेका थिए। भारतको कर्नाटकमा रहेको कुरुगड्डी, भारतकै महाराष्ट्रको औदुम्बर क्षेत्र, नरसिंहवाडी, गाणगापुरव र माहूरगढ आदि प्रसिद्ध दत्ततीर्थ मानिन्छन्। त्यस्तै पश्चिम भारतको गुजरात प्रान्तको 'गिरनार'क्षेत्रलाई यिनको सिद्धपीठ मानिन्छ। यिनको आश्रम गन्धमादनपर्वतमा छ भन्ने मान्यता छ। भगवान् दत्तात्रेयको आविर्भाव सत्ययुगको प्रारम्भमा स्वायम्भुव मन्वन्तरको मार्गशीर्ष पूर्णिमामा बुधबारका दिन भएको मानिन्छ। विशेषगरी महाराष्ट्र, कर्नाटक, गुजरात र आन्ध्रप्रदेशमा गुरु दत्तात्रेयको जयन्तीलाई धुमधामले मनाइने गरिन्छ। त्रिमूर्तिस्वरूप भगवान् श्रीदत्तात्रेय सर्वथा प्रणम्य हुनुहुन्छ।
सन्दर्भ सामाग्री
१. दत्ता मयाहमितियद्भगवान्सदत्त:।
२. श्रीमद्भागवत, एकादशस्कन्ध, अध्याय ७, ८, ९
३. पृथ्वीवायुराकाशमापोऽग्निश्चन्द्रमारविः॥ कपोतोऽजगरः सिन्धुः पत्तङ्गो मधुकृद्गजः॥ मधुहा हरिणो मीनः पिङ्गला कुररोऽर्भकः॥ कुमारी शरकृत् सर्प उर्णनाभिः सुपेशकृत्॥ - श्रीमद्भागवतमहापुराण, एकादश स्कन्ध
४. दत्तस्तु भगवान् स्वयम्
५. दत्तात्रेयो महायोगीभगवान् भूतभावन:। जगदुत्पत्तिकर्त्रे च स्थितिसंहारहेतवे। भवपाशविमुक्ताय दत्तात्रेय नमोऽस्तुते॥